Απόψεις του «Οικολογικού Φεντεραλισμού» (μέρος 1ο)

του Giorgio Grimaldi *

Τόσο η θεωρητική οπτική όσο και οι πρακτικές της πολιτικής οικολογίας και του φεντεραλισμού παρέχουν τις βάσεις ανάπτυξης ενός άλλου πολιτικού σχεδίου σε θέση να αντιπαρέλθει θετικά τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και να χαράξει τον δρόμο προς ένα μέλλον βιώσιμης ευημερίας - ασφάλειας, ειρήνης και περιβαλλοντικής προστασίας - ιδιαίτερα αναγκαίο σε εποχές κλιματικής κρίσης. Παρά τις πολλές, διαφορετικές και διακριτές, απόψεις της οικολογικής οπτικής και της φεντεραλιστικής προσέγγισης, ο καθορισμός ενός πεδίου κοινών αξιών και κοινών στόχων προσφέρει μία μοναδική ευκαιρία συγκεκριμενοποίησης πολιτικών προαγωγής της διαφοροποίησης στην ενότητα, της αλληλεξάρτησης στην αυτονομία, της αλληλεγγύης και των δίκαιων σχέσεων, στο πλαίσιο του σεβασμού των οικοσυστημικών ισορροπιών του πλανήτη.

Πολιτική Οικολογία και Φεντεραλισμός : Συγκλίσεις και διαφορές

Ο μετα-υλισμός, η κουλτούρα του περιορισμού της ανάπτυξης που απορρέει από την κριτική του καπιταλισμού και του καταναλωτισμού, ο ακτιβισμός για την προστασία του περιβάλλοντος, η αναζήτηση της ειρήνης, η υπεράσπιση της τοπικότητας και η τάση προς τον κοινοτισμό, αποτελούν σημαντικά χαρακτηριστικά της οικολογικήςθεώρησης και πράξης. Η σύγκλιση με τα φεντεραλιστικά προτάγματα της αυτονομίας, της ενίσχυσης της τοπικής διάστασης, της αλληλεγγύης και της σοσιαλδημοκρατικής οπτικής, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα ιδανικό πεδίο περιβαλλοντικήςεπανάστασης. Η ελάχιστη και συγκυριακή προσοχή στο περιβάλλον - η οποία εκδηλώνεται ως επί το πλείστο στις περιπτώσεις φυσικών καταστροφών - και η περιορισμένη και ασταθής κοινωνική αποδοχή των πράσινων κομμάτων, δείχνουν ότι η Πολιτική Οικολογία δεν θεωρείται ακόμη ως προτεραιότητα αν και υπάρχουν σαφή σημάδια της οικολογικής - πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής - μετάβασηςσε μία κοινωνία της απανθρακοποίησης, δίχως ορυκτά καύσιμα.

Είναι αναγκαία πλέον η σύνταξη ενός στρατηγικού πολιτικού σχεδίου - επιπρόσθετα και πέραν των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών που στηρίζουν τις ήδη δρομολογημένες διαδικασίες αξιοποίησης οικονομικών πόρων μέσω της πολιτικής δράσης - με στόχο την πραγμάτωση των αναγκαίων θεσμικών, κοινωνικών και πολιτισμικών αλλαγών που απαιτεί η ανάπτυξη μιας πράσινης οικονομίας με κύρια χαρακτηριστικά τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, την προστασία των βασικών ζωτικών αγαθών και τη βιώσιμη ευημερία. Παρά ταύτα, η σύνταξη του σχεδίου σκοντάφτει σε σημαντικές διαφορές πολιτικών επιλογών, ιδιαίτερα μεταξύ των θεωρητικών της αποανάπτυξης και των όσων υποστηρίζουν την «πραγματιστική» Πολιτική Οικολογία. Από αυτή την άποψη, το μόνο εργαλείο που θα μπορούσε να συντελέσει στο γεφύρωμα των συχνά αντιφατικών πολιτικών διαφορών - κοινής μήτρας - σε ένα κοινό στόχο και ένα κοινό σκοπό δεν είναι παρά το πολιτικό σχέδιο ενός Οικολογικού Φεντεραλισμού.

Βασικό στόχο των φεντεραλιστικών πολιτικών συστημάτων αποτελεί η διατήρηση της πολιτικής ελευθερίας και της ειρήνης σε δημοκρατικά πλαίσια, μέσω της αυτονομίας της διακυβέρνησης, της διάχυσης εξουσιών και του σεβασμού των μειονοτήτων. Η λήψη των αποφάσεων πραγματοποιείται στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο - όσο το δυνατόν πλησιέστερα στον πολίτη - με την βοήθεια κοινωνικών, οικονομικών και φορολογικών εργαλείων, βάσει της αρχής της επικουρικότητας. Η ομοσπονδιακή διακυβέρνηση ασκεί εξουσίες όπου είναι απαραίτητο για την ενιαία πολιτική του συστήματος, όπως η οργάνωση της άμυνας, το ενιαίο νόμισμα ή η απονομή της δικαιοσύνης. Τα φεντεραλιστικάπολιτικά συστήματα συνεπάγονται συνέργεια και συνεργασία, υπευθυνότητακαι αποτελεσματικότητα όλων των επί μέρους επιπέδων της διακυβέρνησης και για όλες τις εξουσίες που τους παραχωρούνται συνταγματικά.

Όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν συγκλίνοντα με τις βασικές αρχές και θέσεις της Πολιτικής Οικολογίας, όπως η επικουρότητα, η συμμετοχική δημοκρατία ή και η ριζοσπαστική δημοκρατία, μολονότι η τελευταία δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην αξία της τοπικότητας, στην τοπική εξουσία και στην αυτό-διακυβέρνηση. Πολλοί από τον χώρο της Πολιτικής Οικολογίας υποστηρίζουν την αποκέντρωση και τη συνεργασίασε συνομοσπονδιακό επίπεδο αλλά απορρίπτουν τον κρατισμό και, κατά συνέπεια, τον φεντεραλισμό ως πολιτική επιλογή, μολονότι εφαρμόζεται στο πλαίσιο διαφόρων τύπων διακυβέρνησης ως εργαλείο συμμετοχής της κοινωνίας σε διάφορα και διαφορετικά επίπεδα σύμφωνα με τις αρχές και την οπτική του φεντεραλιστικούκινήματος το οποίο όρισε τη σύγχρονη έννοια της ομοσπονδίας σε πλήρη αμφισβήτηση της απόλυτης επικυριαρχίας του εθνικού κράτους.

Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του φεντεραλιστικού κινήματος - όπως ο Κάρλο Καττάνεο - ο φεντεραλισμός αποτελεί το μοναδικό μέσο ώσμωσης ενότητας και πολιτικής ελευθερίας και το καταλληλότερο εργαλείο επίτευξης μιας πολυθεσμικήςενότητας θεμελιωμένης στην ποικιλία των ιστοριών, των πολιτισμικών δεδομένων και των τοπικών - θεσμικών, τεχνο-επιστημονικών, πολιτικών και κοινωνικών - διαστάσεων. Κατ’ αυτούς, ο φεντεραλισμός αποτελεί την πιο κατάλληλη οπτική θεσμικής οργάνωσης μιας συγκεκριμένης τεχνο-επιστημονικής περιόδου, μιας πολυκεντρικής κοινωνίας ικανής να διαχειριστεί τη δημοκρατική της οργάνωση στο πεδίο της οικονομικής ανάπτυξης. Οι θεωρητικοί του φεντεραλισμούαντιτίθενται τόσο στον εθνικισμό, στο συγκεντρωτικό κράτος και στον κρατισμό, όσο και στα μονοπώλια και σε όλες τις μορφές διοικητικού συγκεντρωτισμού, τα οποία θεωρούν εμπόδιο της αυτόνομης ανάπτυξης και ευημερίας στους πιο διαφορετικούς τομείς - οικονομικό, βιομηχανικό, κοινωνικό - της αυθόρμητης ανάπτυξης ευέλικτων, αυτόνομων και διασυνδεόμενων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών κέντρων και, εν κατακλείδι, της διαδικασίας δημιουργίας πολιτισμού.

Για τους θεωρητικούς του φεντεραλιστικού κινήματος ο φεντεραλισμός εκπροσωπεί την μοναδική οδό ενοποίησης της ανθρωπότητας μέσω της διάχυσης των χωρικών τεχνο-συστημάτων, της συμφιλίωσης των λαών και της αυτονομίας ελεύθερων χώρων, στο πλαίσιο της οποίας η ισόρροπη σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος έχει θεμελιώδη ρόλο. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 του περασμένου αιώνα, οι Ιταλοί πράσινοι προσχώρησαν στις αρχές του φεντεραλισμού, στην ελεύθερη και λαϊκή οπτική του και στην τεχνολογική και επιστημονική του άποψη, με στόχο τη σύνθεση της ουμανιστικήςκαι επιστημονικής κουλτούρας και της ορθολογικής και επιχειρησιακής του προσέγγισης στις διαδικασίες της χωρικής ανάπτυξης του οικονομικού και αγροτικού τομέα των αστικών περιοχών. Ιδιαίτερη επιρροή στον οικολογικό χώρο - σοσιαλιστικής κυρίως τάσης - έχει η θεώρηση του Πιερ-Γιόζεφ Προυντόν και το φεντεραλιστικότης πρόταγμα, το οποίο αναπτύσσεται γύρω από την έννοια της ελεύθερης σχέσης πολιτώνκαι κράτους, βάσει ενός «ελαστικού» συμβολαίου που διασφαλίζει την ισότητα των σχέσεων και τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας, τη διατήρηση της ακεραιότητας της πολιτικής ελευθερίας και της πρωτοβουλίας του πολίτη, με όρους αντι-ιεραρχικούςκαι αντι-συγκεντρωτικούς.

Ο αναρχικός φεντεραλισμόςαξίζει να αναλυθεί ξεχωριστά. Με απαρχή τον ελευθεριακό φεντεραλισμό του Προυντόν, διαμορφώνεται προοδευτικά ως ριζοσπαστική άρνηση του κράτουςμέσα από το έργο των Μιχαήλ Μπακούνιν και Πιοτρ Κροπότκιν. Η ομοσπονδίαπαρουσιάζεται ως ελεύθερη οργάνωση «bottom up», σε θέση να συσχετίσει προοδευτικά τα άτομα πρώτα σε κοινότητες, έπειτα σε επαρχίες και στην συνέχεια σε κράτη, έως την συγκρότηση μιας παγκόσμιας ομοσπονδίας. Τον ακρογωνιαίο λίθο της οπτικής του Κροπότκιναποτελεί η θεωρία της αμοιβαίας βοήθειας, χαρακτηριστικό του έμβιου κόσμου που ο συγγραφέας θεωρεί ότι αποτελεί το θεμέλιο της κοινωνικής ευημερίας. Ο αναρχικός φεντεραλισμός ενέπνευσε και την κοινωνική οικολογία του Αμερικανού Μάρευ Μπούκτσιν ο οποίος διακηρύττει την ανάγκη της αποκέντρωσης ως μοναδικού τρόπου διασφάλισης της ισορροπίας φύσης και κοινωνίας και, κατ’ ακολουθία, της επιβίωσης της ανθρωπότητας. Μεγάλο κομμάτι του έργου του αφιερώνεται στην στήριξη του αγώνα για την πραγμάτωση μιας από-αστικοποιημένης κοινωνίας, οργανωμένης σε αποκεντρωμένες, ομόσπονδες, μικρές κοινότητες, ή «ελευθεριακές κοινοτικές ομοσπονδίες». Ομοσπονδίες αλληλεξαρτούμενων κοινοτήτων, με πολιτική και οικονομική αυτάρκεια, όπου η αγροτικές και οι χειρωνακτικές εργασίες πραγματώνονται σύμφωνα με τις αρχές της αυτοδιαχείρισης και της άμεσης δημοκρατίας. Ιδιαίτερα επικριτικός στον εθνικισμό, ο Μπούκτσιν προάγει το όραμα της χειραφέτησηςαπό την καταπίεση του κράτους το οποίο θεωρεί υπεύθυνο για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Γύρω από την οπτική του Μπούκτσιν κινείται και η θεώρηση του βρετανού αναρχικού Κόλιν Γουόρντ ο οποίος προτάσσει ένα είδος κοινοτικού αναρχισμού, τοπικής αυτονομίας, με απόλυτη προστασία και συλλογική χρήση των φυσικών πόρων και των κοινών αγαθών.

Σε αυτό το σημείο είναι προφανές ότι τα σημεία σύγκλισης μεταξύ Πολιτικής Οικολογίας και Φεντεραλισμούείναι τουλάχιστον δύο :

1. Η κριτική του συστήματος διακυβέρνησης που θεμελιώνεται στα κράτη-έθνη και η προσπάθεια υπέρβασης του ως ακατάλληλου για να αντιμετωπίσει την πολυσύνθετη πραγματικότητα που απορρέει από την παγκοσμιοποίηση.

2. Το πρόταγμα της ειρήνης ως πρωταρχική αξία και απώτερο σκοπό της πολιτικής δράσης, το οποίο εγκαλεί σε αγώνα για τη ριζική μεταρρύθμιση του διεθνούς πολιτικού, νομικού και οικονομικού συστήματος για τη δημοκρατική αντιμετώπιση και διακυβέρνηση των παγκόσμιων προβλημάτων.

Ωστόσο, ορισμένα από τα θεμελιώδη προτάγματα της Πολιτικής Οικολογίας, όπως η συμμετοχική δημοκρατία και η κοινωνία της αποκέντρωσης, διαφέρουν από εκείνα του φεντεραλισμού - συγκρότηση ηπειρωτικών ομοσπονδιών και παγκόσμιας ομοσπονδίας – παρότι συγκλίνουν στην στήριξη του εκδημοκρατισμού του συστήματος σε παγκόσμια κλίμακα και στην ανάπτυξη πολυμερούς προσέγγισης για την αντιμετώπιση σημαντικών πολιτικών ζητημάτων – προστασία του περιβάλλοντος, ανθρώπινα δικαιώματα, καταπολέμηση του εγκλήματος, πείνα, φτώχεια, οικονομική αναδιάρθρωση. Την στιγμή που ο φεντεραλισμός καταγγέλλει την καταστροφικότητα των συγκεντρωτικών συστημάτων διακυβέρνησης και την έλλειψη υπερεθνικών δημοκρατικών θεσμών, η Πολιτική Οικολογία δεν αντιλαμβάνεται τη σημασία της δημιουργίας περιφερειακών και υπερεθνικών θεσμών και διακυβερνήσεων καθόσον αρνείται τις διαδικασίες που τείνουν να συγκεντρώσουν εξουσίες και προτείνουν συνέργειες τοπικοτήτων ενεργοποιούμενες από την κορυφή.

Όσο αφορά τον κόσμο της Πολιτικής Οικολογίας, οι Κλάπ και Ντόβερτζ προχώρησαν στην κατηγοριοποίηση του σε τέσσερις μεγάλες τάσεις :

- στους «φιλελεύθερους», υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς, της τεχνολογικής ανάπτυξης της πράσινης οικονομίας και των πρωτοβουλιών διεθνών πολιτικών και οικονομικών οργανισμών,

- στους «θεσμικούς», υποστηρικτές της μεταρρύθμισης των Ηνωμένων Εθνών μέσω της ανάπτυξης υφιστάμενων οργανώσεων όπως το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών - UNEP, της βιώσιμης ανάπτυξης, της αρχής της προφύλαξης και της ενίσχυσης εθνικών και υπερεθνικών δυνάμεων για τη μετάβαση σε ένα βιωσιμότερο μέλλον,

- στους «βιο-περιβαλλοντιστές», υποστηρικτές της βιοκεντρικής οπτικής της «βαθιάς οικολογίας» και της προστασίας του πλανήτη μέσω ενός άλλου οικονομικού μοντέλου θεμελιωμένου σε άλλους τρόπους ζωής, στην αποανάπτυξη, στο μέτρο και στον σεβασμό των μη ανθρώπινων έμβιων και,

- τους «σόσιαλ-πράσινους», υποστηρικτές της άρρηκτης σχέσης μεταξύ προστασίας του περιβάλλοντος και κοινωνικής δικαιοσύνης, της οικολογικής δημοκρατίας και της σημασίας του χώρου και της αυτοδιαχείρισης της τοπικότητας.

Σε γενικές γραμμές, ο φεντεραλισμόςείναι στον αντίποδα εκείνου του κόσμου της Οικολογίας που επικαλείται αυταρχικές λύσεις για την επιβολή μιας αποβιομηχανοποιημένης οικολογικής κοινωνίας, η οποία κυβερνάται «top-down» εις βάρος της ατομικής ελευθερίας, ή του κόσμου των οικο-σοσιαλιστών, των οικολόγων μαρξιστών, των ελευθεριακών οικο-σοσιαλιστών ή και των αναρχο-σοσιαλιστών, που κοιτούν τον φεντεραλισμό - είτε σε εθνικό είτε σε υπερεθνικό επίπεδο - με καχυποψία και φόβο για τον κίνδυνο δημιουργίας μιας συγκεντρωτικής και ολοκληρωτικής εξουσίας η οποία θα περιορίζει την πολιτική ελευθερία και θα προμηνύει την έλευση μιας απολυταρχικής παγκόσμιας τάξης πραγμάτων εκτός ελέγχου.

Ως εναλλακτική λύση στην οικονομική, πολιτική και πολιτιστική παγκοσμιοποίηση καθώς και στην καλπάζουσα τεχνολογιοποίηση, οι αναρχο-σοσιαλιστές, οι ελευθεριακοί οικολόγοι και ο οικολογικός χώρος που επαγγέλλεται την ηθική και πνευματική προσέγγιση στο περιβάλλον - σόσιαλ-πράσινοι και βιο-περιβαλλοντιστές - προτάσσουν την αποκέντρωση και την αυτάρκεια μικρών κοινοτήτων στην κατεύθυνση της δημιουργίας εναλλακτικών μοντέλων κοινωνικο-πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης.

Μεταξύ των προτάσεων για μια οικολογική δημοκρατία, προέχει εκείνη της περιεκτικής, ολικής, δημοκρατίας του Τάκη Φωτόπουλου, η οποία βασίζεται σε τοπικές οικολογικές κοινότητες που διακυβερνούνται αμεσοδημοκρατικά, από λαϊκές συνελεύσεις. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται και η συλλογική, μη βίαια, Δημοκρατία της Γης της Βαντάννα Σίβα, που αποδίδει την εξουσία σε αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες μέσω την επανασύνδεση τους με το περιβάλλον και τον χώρο - έδαφος, νερό, σπόροι, καλλιέργειες, διατροφή - στο πεδίο της κοινωνικής, ενεργειακής και οικονομικής δικαιοσύνης και της ισότιμης πρόσβασης στα κοινά αγαθά, σε αντιπαράθεση με τον καταστροφικό οικο-ιμπεριαλισμό, ο οποίος απαλλοτριώνει τους φυσικούς πόρους των τοπικών πληθυσμών μέσω των πολυεθνικών.

Μολονότι θεωρείται λανθασμένα είδος συγκεντρωτικού συστήματος από μεγάλα κομμάτια του οικολογικού χώρου, ο φεντεραλισμός θεμελιώνεται στην αμοιβαιότητα της αυτονομίας των συνθετικών μερών του που, τεκμηριωμένα πλέον, προάγει την δημοκρατία, τα δημοκρατικά δικαιώματα και, μέσω της ενιαίας οργάνωσης, τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα των πολιτικών. Η τοπική αυτοδιοίκηση - θεμελιώδους σημασίας για την ελεύθερη και δημοκρατική έκφραση των τοπικών κοινοτήτων – ξαναβρίσκει την ζωτικότητα της στην δυναμικότητα της φεντεραλιστικής εξέλιξης του κράτους η οποία, κατά τον Μ.Αλμπερτίνι, οδηγεί στον «εξανθρωπισμό της εξουσίας», σε αντίθεση με ορισμένες φράντζες φονταμενταλιστών φεντεραλιστών που υποστηρίζουν την ελευθερία δίχως εξουσία, ιδιαίτερα σε διεθνές επίπεδο και την «αναζήτηση μιας συνέχειας της αρμονίας μεταξύ ενός αριθμού ανεξάρτητων, ασύνδετων, επικυριαρχιών, της ίδιας γειτονιάς, σε θέση να θρυμματίσουν την ομοιόμορφη πορεία του ανθρώπινου γίγνεσθαι και την συσσωρευμένη εμπειρία των αιώνων».

Παρά ταύτα, φεντεραλιστικήοπτική δίχως οικολογικό πρόταγμα φαίνεται τουλάχιστον αναχρονιστική. Η σημασία της βιοποικιλότητας και μία βαθιά οικολογική αγωγή, καταδεικνύουν την αμεσότητα της ανάγκης μείωσης των ανθρωπογενών επιπτώσεων στον πλανήτη προκειμένου να διατηρηθούν οι φυσικές ισορροπίες και υποδεικνύουν τους τρόπους με τους οποίους η νομοθεσία και οι θεσμοί θα πρέπει να είναι σε θέση να συμβάλλουν στην προστασία των οικοσυστημάτων, της ποικιλομορφίας, της ελευθερίας και των τοπικών κοινοτήτων, της περιβαλλοντικής πολυμέρειαςαλλά και της σημασίας των «πράσινων» περιφερειών ως διακρατικών διοικητικών διαχειριστών της προστασίας της γης και πρωταγωνιστών της παγκόσμιας περιβαλλοντικής διακυβέρνησης.

Αποτελεί αναγκαιότητα, ως εκ τούτου, το σχέδιο ενός Οικολογικού Φεντεραλισμού σε θέση να διασφαλίσει την απαραίτητη ισορροπία πόρων και εξουσιών σε όλα τα επίπεδα της διακυβέρνησης, ενός ευέλικτου φεντεραλισμού, ο οποίος να εξελίσσεται μέσω της συμμετοχής των τοπικών κοινοτήτων, ενός διάχυτου και πολυκεντρικού φεντεραλισμού σε θέση να διευρύνει την δημοκρατία σε όλα τα επίπεδα της διακυβέρνησης. Ενός φεντεραλισμού που να θεμελιώνεται στην μακρά ιστορία του περιβάλλοντος και στον οικολογικό χαρακτήρα των θεσμών ως προϊόντων σύνθετων και πολύπλοκων γεωφυσικών διαδικασιών. Ενός φεντεραλισμούπου να λαμβάνει υπόψη την αλληλεπίδραση μεταξύ πόρων, περιβαλλοντικών παραγόντων και πολιτικών οπτικών και τους τρόπους κατά τους οποίους οι πολιτικές θα πρέπει να παράγουν θεσμούς και θεσμικές προτάσεις περισσότερο κατάλληλες για την οικολογία της κάθε περίπτωσης. Πολιτική Οικολογία και Φεντεραλισμόςκαλούνται, με λίγα λόγια, να διευρύνουν και να εμβαθύνουν τα προτάγματα τους μέσω του διαλόγου με άλλες πολιτικές παραδόσεις και, ειδικότερα, με εκείνη της οικολογικής πολιτικής σκέψης.

*Ο Giorgio Grimaldi είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Γένοβας. Ειδικός στην θεματολογία του Φεντεραλισμού και της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, έχει ασχοληθεί ευρέως με την ιστορία της Οικολογικής Πολιτικής Σκέψης και της Ιστορίας της Διεθνούς και Ευρωπαϊκής Περιβαλλοντικής Διακυβέρνησης.