Του Αλεξάντερ Λάνγκερ - Αύγουστος 1987
Μπροστά στην σύγχρονη κρίση της σχέσης ανθρώπου-περιβάλλοντος, λέξεις και έννοιες στις οποίες αξίζει να αφιερωθεί η περίσκεψη είναι πολλές. Πέραν της συστηματικής τους κατάθεσης, βάσει προσωπικών διαδρομών συνάντησης με την καθημερινότητα, αξίζει ενίοτε να ανατρέξουμε στον χρόνο σε αναζήτηση κατατεθειμένης «σοφίας» ή και «ωριμότητας». Τότε θα βρούμε, συχνά με έκπληξη, ότι πολλές μπορούν να μας ελκύσουν δυνατά ακόμη, για την διαύγεια και την προφητική τους δύναμη, τέλεια εναρμονισμένες με την νεωτερικότητα μας. Αυτή είναι και περίπτωση της παρούσας παρέμβασης του εκλιπόντος φίλου Αλεξ. Ενός που, προφανώς, κατόρθωνε να εστιάζει κρίσεις και να αντιμετωπίζει τις αιτίες τους για να σκιαγραφήσει διαδρομές ανθρώπινης ωρίμανσης τόσο δυνατής όσο και αυθεντικής.
-------------------------------------------------------
Θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή σε ορισμένες εν δυνάμει «πράσινες» αρετές οι οποίες έχουν βαρύνουσα σημασία στο πεδίο της πολιτικής ηθικής.
Η πρώτη από αυτές που θα επικαλεστώ είναι η «αυτογνωσία των ορίων». Από αυτή την σκοπιά, η «πράσινη» συνείδηση τείνει να ανατρέψει ένα πολιτισμικό παράδειγμα που εξουσίασε τουλάχιστον τους δύο ή τρεις τελευταίους αιώνες επιβάλλοντας, λόγω οικονομικών και πολιτισμικών αιτιών, το πρόταγμα «ότι είναι δυνατόν να γίνει γίνεται» ή, υπερβαίνοντας την έννοια κάθε ορίου, «ότι δεν είναι να δυνατόν να γίνει ακόμη θα κάνουμε έτσι ώστε σε λίγο να μπορεί να γίνει».
Η επεκτατική λογική της συνεχούς αύξησης και της διαρκούς μεγέθυνσης - μεγαλύτερη παραγωγή, μεγαλύτερη κατανάλωση, μεγαλύτερος έλεγχος, μεγαλύτερη επικυριαρχία, περισσότερη κανονικοποίηση - αποτελεί μια λογική σε κρίση τουλάχιστον από την οπτική της προοδευτικής μείωσης των πόρων, που είναι ήδη κοντά στην πλήρη εξάντληση τους. Η αποδοχή των «ορίων» δεν είναι μόνο «δεν τρώμε όλα σήμερα γιατί αύριο δεν θα έχουμε τίποτα» αλλά «ίσως είναι καλύτερα να μην κάνουμε ορισμένα πράγματα που μπορούμε μεν να κάνουμε αλλά δεν είμαστε ικανοί να τα ελέγξουμε ή να διαβλέψουμε τις συνέπειες τους». Ας πάρουμε για παράδειγμα τον όγκο των γενετικών πειραματισμών - όχι μόνο σε ζώα - που είναι εφικτοί σήμερα. Σήμερα στην Αμερική, παραδείγματος χάριν, μια απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου δίνει το δικαίωμα κατοχύρωσης με πατέντα ζώων που παράγονται στο εργαστήριο. Το πατεντάρισμα ενός ζώου για υποτιθέμενες ανάγκες - πολύ κρέας δίχως κόκκαλα, πολύ κρέας με λίγο λίπος, πρόωρη ανάπτυξη κ.λ.π. - είναι ένας τύπος επέμβασης τεχνικά δυνατός.
Θεωρώ ότι, από αυτή την σκοπιά, «πράσινη αρετή» είναι η αρετή του αυτό-περιορισμού, ή η άρνηση του οτιδήποτε θα μπορούσε να προκαλέσει μη αναστρέψιμα επακόλουθα. Πέραν του πεδίου των γενετικών μεταλλαγών, πολλές από τις επιλογές σε πολλά και διαφορετικά πεδία, όπως εκείνες της κατασκευής δρόμων ή της κάλυψης τετραγωνικών χιλιομέτρων εδάφους με τσιμέντο, είναι πρόδηλα μη αναστρέψιμες. Η αρετή του αυτό-περιορισμού είναι σίγουρα και στάση σεμνότητας ως προς την εν δυνάμει παντοδυναμία της ανθρωπότητας αλλά και δείκτης ενός άλλου χαρίσματος που, συχνά υποτιμάται, όπως η ισορροπία. Συχνά αναφερόμαστε στην επαναφορά της ισορροπίας και, όπου αυτή δεν είναι δυνατή, στην μη επιδείνωση των συνθηκών υποβάθμισης. Από οικολογικής σκοπιάς, σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη και της χώρας μας βρισκόμαστε αντιμέτωποι με συνθήκες περιβαλλοντικού ακρωτηριασμού με τις οποίες καλούμαστε να συζήσουμε. Και για να μην κρυβόμαστε, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι, άλλο τόσο συχνά, προσλαμβάνουμε συμπεριφορές ανάλογες με αυτές των θυμάτων του αλκοολισμού. Ο αλκοολικός ξέρει πάρα πολύ καλά ότι κάνει κακό στον οργανισμό του, μπορεί να προβλέψει σε πόσο χρόνο θα του εκδηλωθούν ορισμένες συνέπειες, αλλά δεν είναι ικανός να απελευθερωθεί γιατί είναι, βαθιά, μέρος ενός φαύλου κύκλου.
Μία άλλη από τις «πράσινες» αρετές είναι και εκείνη της μετάνοιας με την έννοια της ενσυνείδητης μεταλλαγής της συμπεριφοράς αυτού που πειραματίστηκε την υπερβολή, την υπέρβαση ή την βία. Από αυτή την άποψη, ο πολιτισμός μας - με πρώτο τον κυρίαρχο και θριαμβικό βιομηχανικό - δεν μπορεί να προσποιείται την επάνοδο στην φύση και, σίγουρα, δεν είναι σε θέση να αποποιηθεί αιφνίδια την λογική της αγοράς και της ανάπτυξης. Δεν είναι νοητό το άμεσο πάγωμα του παραγωγικού μας συστήματος, της κατανάλωσης ή της κυκλοφορίας. Αυτό μπορούν να το τολμήσουν μεμονωμένα άτομα ή και κοινότητες μέσω αυστηρών επιλογών τρόπων ζωής σμιλευμένων σύμφωνα με μια ισορροπημένη σχέση με την φύση. Για κάθε άλλη περίπτωση δεν μπορούμε παρά να υποθέσουμε την υιοθέτηση μιας προοδευτικής οικολογικής μεταλλαγής - μετάνοιας στην ουσία - σίγουρα σπουδαίας «πράσινης» αρετής. Η μεταλλαγή της οικονομίας και της κοινωνικής μας οργάνωσης στην κατεύθυνση της υιοθέτησης σχέσεων οικολογικής συμβατότητας, μικρότερης κοινωνικής ανισότητας και μικρότερης απόστασης μεταξύ προνομίων και στερήσεων, συνιστά σίγουρα «πράσινη» αρετή.
Άλλη αρετή την οποία θα επικαλεστώ είναι η «αντίρρηση συνείδησης». Η «αντίρρηση συνείδησης» είναι μεν η ικανότητα άρνησης στις προσταγές της εξουσίας αλλά και η αντικαταναλωτική αντίρρηση, η αντίρρηση στον τηλεοπτικό κομφορμισμό, η αντίρρηση τεχνικών και εργαζόμενων στην παραγωγή όπλων. Στην χώρα μας υπάρχουν παραδείγματα τεχνικών και εργαζόμενων που αρνήθηκαν να θεωρηθούν κομμάτι της παραγωγικής αλυσίδας, με λίγα λόγια ένα γρανάζι που δεν επιφορτίζεται τις ευθύνες του συστήματος στο σύνολο του. Αντίθετα, σε κάθε διεφθαρμένο σύστημα, οι άνθρωποι της εξουσίας υπερασπίστηκαν πάντα τις πρακτικές τους με την δικαιολογία ότι «ήταν ένα απλό κομμάτι του μηχανισμού και δεν μπορούσαν να τον επηρεάσουν στο σύνολο του». Όλοι μας βρισκόμαστε καθημερινά μπροστά σε μηχανισμούς τόσο τέλεια διαμορφωμένους, τόσο πολύπλοκους και αυταρχικούς, που καθιστούν αναγκαίο τον διαρκή αγώνα για την αλλαγή του συστήματος ή, ακόμα, και την άρνηση της συνεισφοράς του καθένα μας ακόμα και αν χρησιμοποιηθεί εξαναγκασμός, ακόμα και αν πρόκειται για στάση ενάντια στο νόμο ή, ακόμα, και αν χρησιμοποιηθεί βία πέρα του νόμου. Από αυτή την άποψη υποστηρίζω την φορολογική αντίρρηση συνείδησης ενάντια στους εξοπλισμούς αν και γνωρίζω καλά ότι πρόκειται για ένα αγώνα απόγνωσης. Υπάρχουν σήμερα εκατοντάδες άτομα - μεταξύ των οποίων και εγώ – τα οποία αναμένουν την δικαστική απόδοση των κλοπιμαίων, δηλαδή όλων αυτών που αφαιρέθηκαν με αυτόν τον τρόπο από την βοήθεια στον τρίτο κόσμο ή από προγράμματα επεξεργασίας μοντέλων μη βίαιης άμυνας.
Σήμερα βρισκόμαστε δέσμιοι ενός συστήματος ισχυρά προσανατολισμένου στο κέρδος, είμαστε σκλάβοι μιας καθαρά οικονομικίστικης λογικής, έτσι ώστε η αξία κάθε πράγματος να είναι εκείνη που καθορίζεται από την περίφημη αγορά. Η υιοθέτηση της αξίας χρήσης έναντι της αξίας ανταλλαγής μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, από την ανακύκλωση των χρησιμοποιημένων πραγμάτων έως την αναγνώριση της πραγματικής αξίας όλων εκείνων που χρησιμοποιούμε, πολλά από τα οποία έχουν αναχθεί πλέον σε εμπορεύματα μέσω της απόδοσης τους μιας αξίας ανταλλαγής, όπως το πόσιμο νερό ή ο αέρας που αναπνέουμε.
Απόρροια της παραπάνω μεταλλαγής του τρόπου σκέψης είναι και η πλειοδότηση της οπτικής του κέρδους και της αγοράς έναντι της αξίας ύπαρξης. Τι σημαίνει; Σημαίνει ότι οι «πράσινοι» οφείλουν να υποδυθούν της προσπάθειας ανίχνευσης μοντέλων λειτουργικής εξάρτησης της οικονομίας από την αξία ύπαρξης σε μια βιομηχανική κοινωνία όπως η σύγχρονη. Μοντέλων που να επιτρέπουν μία σαφώς καλύτερη ποιότητα ζωής έναντι εκείνων που προσανατολίζουν αποκλειστικά στο πεδίο της αγοράς. Γνωρίζουμε ότι η τάση της σύγχρονης κοινωνίας είναι η εμπορευματοποίηση των πάντων, η μετατροπή τους σε «πωλήσιμο» και «αγοράσιμο». Γνωρίζουμε επίσης ότι υπάρχουν κοινωνικοί θύλακες στους οποίους υιοθετούνται μοντέλα αλληλέγγυας οικονομίας, βασισμένα στην ανταλλαγή αγαθών που δεν πωλούνται και δεν αγοράζονται, από την αλληλοβοήθεια σε επίπεδο γειτονιάς έως την βοήθεια σε ασθενείς και ηλικιωμένους. Η προνομία της ύπαρξης απέναντι στην αγορά σημαίνει εναντίωση και, κατά κάποιο τρόπο, προσπάθεια ανεύρεσης τρόπων μεταλλαγής ως προς την ισχύουσα τάση.
Απόρροια της παραπάνω μεταλλαγής του τρόπου σκέψης είναι και η πλειοδότηση της οπτικής του κέρδους και της αγοράς έναντι της αξίας ύπαρξης. Τι σημαίνει; Σημαίνει ότι οι «πράσινοι» οφείλουν να υποδυθούν της προσπάθειας ανίχνευσης μοντέλων λειτουργικής εξάρτησης της οικονομίας από την αξία ύπαρξης σε μια βιομηχανική κοινωνία όπως η σύγχρονη. Μοντέλων που να επιτρέπουν μία σαφώς καλύτερη ποιότητα ζωής έναντι εκείνων που προσανατολίζουν αποκλειστικά στο πεδίο της αγοράς. Γνωρίζουμε ότι η τάση της σύγχρονης κοινωνίας είναι η εμπορευματοποίηση των πάντων, η μετατροπή τους σε «πωλήσιμο» και «αγοράσιμο». Γνωρίζουμε επίσης ότι υπάρχουν κοινωνικοί θύλακες στους οποίους υιοθετούνται μοντέλα αλληλέγγυας οικονομίας, βασισμένα στην ανταλλαγή αγαθών που δεν πωλούνται και δεν αγοράζονται, από την αλληλοβοήθεια σε επίπεδο γειτονιάς έως την βοήθεια σε ασθενείς και ηλικιωμένους. Η προνομία της ύπαρξης απέναντι στην αγορά σημαίνει εναντίωση και, κατά κάποιο τρόπο, προσπάθεια ανεύρεσης τρόπων μεταλλαγής ως προς την ισχύουσα τάση.
Αν θα θέλαμε να προχωρήσουμε σε μια λογική σύνθεση, θα λέγαμε ότι η πεμπτουσία αυτού που συνηθίζουμε να ονομάζουμε «πρόοδος» είναι η συνεχώς αυξανόμενη ικανότητα απομάκρυνσης και αποξένωσης του κόστους από το όφελος η οποία επιτυγχάνεται χάριν της ποιότητας της τεχνο-επιστήμης του βιομηχανικού πολιτισμού μας. Με λίγα λόγια, το καπιταλιστικό σύστημα εκβιομηχανισμού έχει κατορθώσει να επιτύχει μια υψηλή ικανότητα διοχέτευσης του κόστους σε υποκείμενα διαφορετικά από αυτά που οφελούνται, σε άλλες κοινωνικές τάξεις και σε άλλα γεωγραφικά μήκη και πλάτη όπως ο νότος του κόσμου, ο τρίτος κόσμος κ.λ.π. ή σε άλλο χρόνο, μεταγενέστερο, δηλαδή στις μελλοντικές γενιές. Οι οικονομικοί μας κύκλοι αποτελούν ένα χειροπιαστό παράδειγμα με την έννοια ότι αποδεικνύουν ότι το οικονομικό μας σύστημα έχει μετατρέψει, όλως εικονικά, το κόστος σε χρήμα με επακόλουθο την εξαφάνιση του πραγματικού κόστους από οπουδήποτε. Ο διαχωρισμός κόστους και οφέλους δεν θεραπεύεται εύκολα καθόσον εμπλέκει το ποσοστό κατανάλωσης που ο καθένας μας γνωρίζει ότι του ανήκει.
Τουλάχιστον σε εμένα φαίνεται απογοητευτικά δύσκολο να βρεθεί ένας οποιοσδήποτε τόπος που μπορούν να συμβιβαστούν το οικολογικό αίτημα, το αίτημα της παρούσας και της μελλοντικής οικολογικής επιβίωσης και το αίτημα δημοκρατίας. Η δημοκρατία, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, είναι η δημοκρατία των μεγα-καταναλωτών ενέργειας, η δημοκρατία αυτών που έχουν την κοιλιά γεμάτη. Είναι η δημοκρατία αυτών που διαχειρίζονται το προνομιούχο μέρος του πλανήτη σχεδόν πάντα με μηδαμινή οικολογική υπευθυνότητα ως προς την ανθρωπότητα και τον ίδιο τον πλανήτη.
Πιστεύω ότι η μοναδική διάσταση που επιτρέπει, προς το παρόν, την παγίωση ενός δεσμού, ορατού και κατά συνέπεια πειστικού, μεταξύ των επιλογών μας και του οικολογικού αιτήματος δεν είναι παρά εκείνη της τοπικότητας και της αυτονομίας της. Μόνο σε μια διάσταση γνήσια τοπική θα μπορούσε να ειπωθεί ότι «εγώ δεν μολύνω το νερό όχι γιατί θα μου κόψουν πρόστιμο αλλά γιατί υπάρχουν οι άλλοι που δικαιούνται να το χρησιμοποιήσουν και μετά από εμένα και αυτούς θα έλθουν άλλοι». Μόνο σε μια ισχυρά κοινοτική διάσταση, ορατή, χειροπιαστή και όχι «ιδανική» και αφηρημένη, μπορεί να ορθωθεί το οικολογικό αίτημα και, κατά συνέπεια, το αίτημα αυτοπεριορισμού και πρακτικής υιοθέτησης των «αρετών» που προανέφερα. Μόνο τότε θα μπορεί να ορθωθεί και αρθρωθεί μέσω του δικαιώματος της ελεύθερης επιλογής. Κάθε λογική καθαρά κεντρικής, γραφειοκρατικής, αυταρχικής η και κατασταλτικής διαχείρισης των πόρων, πολύ δύσκολα μπορεί να πείσει ώστε να αποτελέσει ερέθισμα.
Από αυτή την οπτική χρειάζεται μια ισχυρή ηθική ανάταση και η ανεύρεση μιας ορατής, βιώσιμης, διάστασης στα όρια της οποίας να μπορεί να αποκτήσει νόημα η οικολογική ισορροπία. Εάν δεν ανευρεθεί μια διάσταση όσμωσης μεταξύ οικολογικού αιτήματος και δημοκρατίας, οι «αρετές» τις οποίες ανέφερα κινδυνεύουν να αποτελέσουν μια ευγενή, μειοψηφική, οικολογική άσκηση, μια ευγενή άσκηση αλληλεγγύης, παντελώς ανήμπορη να αναστρέψει την καθοδική πορεία του κόσμου ή, τουλάχιστον, να μειώσει ή και να σταματήσει την υποβάθμιση.
-------------------------------------------------------
* «Πράσινες αρετές» αποτελεί την παρέμβαση του Αλεξάντερ Λάγκερ στην ημερίδα με τίτλο «Ο πολιτικός και η αρετή» που διοργανώθηκε μεταξύ 27 και 30 Αυγούστου 1987 στο Μπρεντόνικο του Τρέντο, από τον σύλλογο «Το άσπρο τριαντάφυλλο».
#Oikologiki_Symmaxia
#oikologikisymmaxia
«Οικολογική Συμμαχία».
- Για την «Οικολογική Μετάβαση» σε μία κοινωνία βιώσιμης ευημερίας.
- Για τον άνθρωπο, τα ζώα και το περιβάλλον.
- Για την «Οικολογική Μετάβαση» σε μία κοινωνία βιώσιμης ευημερίας.
- Για τον άνθρωπο, τα ζώα και το περιβάλλον.
